بنابر تحقیقاتی که آقای دکتر ابراهیم خدایار رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ازبکستان و آقای غلام کریم اف از کاکنان موسسه ابوریحان بیرونی در تاشکند داشتند، تعداد 54 نسخه چاپی از کتاب های بیدل دهلوی معرفی شد.
این تحقیقات در قالب مقاله ای با عنوان”فهرست كتاب‌هاي چاپ سنگی بیدل دهلوي در ماوراءالنهر ـ ازبکستان” در سومین کنگره بین المللی عرس بیدل ارایه شد.
فهرست كتاب‌هاي چاپ سنگی بیدل دهلوي در ماوراءالنهر ـ ازبکستان
غلام کریم‌اف
کارمند علمی انستیتوی ابوریحان بیرونی تاشکند
دکتر ابراهیم خدایار
استادیار دانشگاه تربیت مدرس
چكيده
پس از آنكه شهرت بيدل دهلوي و سبك نويسندگي و شاعري وي در ابتداي قرن سيزدهم هجري قمري در ماوراءالنهر پيچيد و نويسندگان و شاعران اين منطقه پيروي از بيدل را در شعر و نثر براي اثبات توانايي خود در عرصة ادبیات آغاز كردند، جريان بيدل‌گرايي در اين منطقه با تقليد از فرم و انديشة اين شاعر بزرگ رواج گرفت و پس از خروج از دايرة خواص و ورود به مدارس و مكاتب اين شهرها، به يكي از دل‌مشغولي‌هاي هر روزينة عوام نيز تبديل شد. در اين مقاله، پس از يك مقدمه در علل اقبال مردم به آثار و افكار بيدل در آسياي ميانه، تحليل اجتماعي و وابستگي طبقاتي خطاطان، تدوين‌گران و ناشران از منظر نقد اجتماعي، به نقش اين آثار در حفظ هويت فرهنگ و تمدن اسلامي – ايراني، در دوران آغازين حضور امپراتوري روسيه در منطقه اشاره خواهد شد. در پايان، فهرست 54 نسخة چاپي آثار بيدل در طول 34 سال فعاليت چاپخانه‌هاي سنگي اين منطقه (1301- 1335ق/1883– 1916م) به طور خلاصه معرفي مي‌شود.
واژه‌هايكليدي: ادبيّات تاجيک، ماوراء‌النّهرِ قرن نوزدهم و بيستم، بيدل دهلوي، ازبكستان، نسخه‌هاي چاپ سنگي
مقدمه
میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی (1504-1133ق/ 1644- 1720م) در طول قرون گذشته یکی از معروف‌ترین شاعران فارسی‌گوي در آسیای میانه بود. ترتیب صدها نسخة خطي از آثار این شاعر در ماوراءالنهر، نشان از اهمیت اين شاعر و متفكر در شکل‌دهی به ذوق و اندیشة مردم اين منطقه دارد. در مخزن انستیتوی ابوریحان بیرونی تاشکند، نسخ خطی متعددی از آثار بیدل نگهداری میشود؛ از جمله 293 نسخه از دیوان بیدل، 38 نسخه از چهار عنصر، 18 نسخه از رقعات، 27 نسخه از طلسم حیرت، 19 نسخه از طور معرفت (سیر هرات)، 13 نسخه از عرفان، 16 نسخه از قصاید فیوض، 49 نسخه از محیط اعظم (میخانه یا ساقی‌نامه)، 57 نسخه از نکات و … در کتاب فهرست دست‌نویس‌های عرفانی محفوظ در مؤسسة شرقشناسی فرهنگستان علوم جمهوری ازبکستان، قرون 18-19م (بیرونی) فهرست شده است.
در اواخر قرن نوزدهم و در آغاز قرن بیستم میلادی در شهرهای آسیای میانه از جمله خیوه، بخارا، سمرقند و تاشکند آثار بیدل، اغلب دیوان او، در چاپخانه‌های مختلف چاپ شده است. هرچند هدف اصلی از چاپ این کتابها تجارت بود، نبايد از گسترش فرهنگ اسلامي و عرفاني و تقويت پيوندهاي مردمان اين منطقه با خط و زبان فارسي از يك سو و تقويت روابط آنان با ديگر فارسي‌زبانان حوزة تمدن ايراني در مناطقي از قبيل افغانستان، هندوستان و مسلمانان ترك‌زبان روسيه در تاتارستان غافل بود، چراكه بیدل یکی از پرخوانده‌ترین شاعران فارسی‌گوي در آسیای میانه به شمار مي‌رفت؛ آثارش در مکتب‌ها نیز (مدارس ابتدایی امروز) به عنوان مواد درسی مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گرفت و این جدا از محافل بیدل‌خوانی متعددي بود که در سطح مدارس (مراکز عالی و دانشگاه‌های امروز) در بین خواص؛ و در چهارسوق‌ها، نانوايي‌ها و بازارها در بين عوام، در طول حدوداً يك و نيم قرن گذشته (1200-1335ق) رایج بود و موجب گردآمدن دوستداران بيدل، از سراسر شهرهاي مناطق يادشده، در محافل بيدل‌خواني مي‌شد.
بررسی دیوانهای شاعران و نویسندگان تاجیک و ازبکزبان این منطقه بهخوبی از تأثیر بیدل بر آنها حکایت دارد. گزارش محققان و تذکرهنویسان بر لایههای مختلف طبقات اجتماعی مردم، سویة دیگر این تأثیرها را آشکار میکند. نگاهی به شناسنامة این کتابها و تحلیل مقدمهها، مؤخرها و حواشی آنها، نکات جالبتوجهی را از منظر نقد اجتماعي و جامعهشناختی فراروی خواننده قرار میدهد:
1-1. صاحبان امارت و حاکمان. اولین چاپ آثار بیدل به یاری وزیر دربار امارت خیوه در سال 1301ق به چاپ رسیده است.
2-1. طبقة سادات و تاجران علوم دینی در نشر و گسترش آثار بیدل نقش داشتهاند. دیوان بیدل در سال 1322ق در سمرقند به سعی و اهتمام محمدصالح خواجه بخاری، تاجر کتب علوم شرعیه، به چاپ رسیده و این امر، یکی از مهمترین دلایل تقویت پيوند مردم با دین و عرفان به وسیله چاپ این کتابها بوده است.
3-1. از آنجا که دانشآموزان و طلبههای مکاتب آسیای میانه پس از خواندن اشعار حافظ، به خواندن آثار بیدل اهتمام میورزیدند، نقش مفتیها، قاضیها، میرزایان، عالمان و مدرسان علوم ادبی و دینی در انتشار آثار بیدل بیشتر از بقیه بود :«معلوم ناظران اين كتاب بوده باشد كه اكثر كودكان مكتب‌خانه بعد از اين كتاب مستطاب [حافظ] به ميرزا بيدل مي‌درآيند، خط آن شكسته مي‌باشد؛ بنابرآن اين كمينة كاتب از جهت شناختن خط شكسته از براي صبيانان به قدر دانش، در هر صفحه داخل گردانيد». بخش اعضم آثار بیدل از سوی همن طبقه دستنویس مي‌شد و یا به چاپ میرسید تا در مقام کتابهای درسی در رشد فکری مخاطبان موثر واقع شود.
4-1. نقش تاجران کتاب از شهرهای سمرقند، بخارا، تاشکند، خوقند و خجند در چاپ و انتشار آثار بیدل قابل توجه است. در شناسنامة تعداد چشمگیری از این کتابها، القابی نظیر عمدهالتجار و زبدة تجار دیده میشود.
5-1. پیگیری نام خوشنویسان شهرهای بزرگ آسیای میانه در میان این آثار، میتواند یکی از مهمترین منابع تهیة مواد خام برای علاقهمندان مطالعات تاریخ اجتماعی و فرهنگی این منطقه باشد. در این آثار، نام خوشنویسان بزرگی همچون اوتب شاشی، شاه‌اسلام شاشی، ملاآرتوق، عبدالمؤمن دروازی، محمد شاهمراد تاشکندی و … دیده میشود.
فهرست چاپ‌های سنگی آثار بیدل که در ماوراءالنهر به شکل چاپ سنگی انجام پذیرفته، بر اساس دو مخزن تهیه شده است:
بیرونی 8724، 10366، 10367، 10368
به اعانت جناب علیجاه… مقرب حضرت سلطانی، دولت‌خواه دودمان خاقانی، المسمی به محمدمراد و الملقب به دیوانبیگی در مطبعة خورشیدمطلع دارالخلاقه خیوق به سعی و اهتمام بندة درگاه حضرت سبحانی ابراهیم ایشان.
340ص، اندازه 33×20، در صفحه 340: سنة 1301ق.
بیرونی، 10907
به اهتمام شرکت خیریة جدیده در شهر سمرقند در مطبع تیموروف طبع شد.
168 صفحه، اندازه: 25×13، از 2 تا 157 غزلیات؛ از 158 تا 168 رباعیات.
در ص 168: راقم عبدالغفور، سنه 1301ق.
بیرونی 10909، 4382
در ولایت سمرقند فردوس‌مانند در مطبع تیموروف طبع گردید.
162 صفحه؛ اندازه: 24× 15، از 2 تا 153 غزلیات؛ از 153 تا 162 رباعیات.
در صحفة 162: به اختتام انجامید به دستیاری میرزا عبدالواحد بخاری به سعی و اهتمام سیادت‌نسبت محمدصالح خواجه بخاری، تاجر کتب علوم شرعیه، فی سنة 1322ق.
بیرونی 4383، حمید سلیمان 6154
در ولایت سمرقند در مطبعه تیموروف طبع گردید. 1325ق/ 1907م
144 صفحه؛ 21×12، از 2 تا 144 غزلیات.
بیرونی، 4382، 10910
به فرمایش ملا عبدالحکیم و ملا عبدالرحمن در مطبع سلیانف و گزَ‌رُف در سمرقند رونق طبع یافت.
144 صفحه؛ اندازه؛ 24×14، از 2 تا 116 غزلیات؛ از 117 تا 144 رباعیات.
در صفحة 144: سنة 1329ق پنجم شوال به قلم میرزا سید عبدالسلام مخدوم‌بن‌ملا سید عبدالحمید مفتی ولد ملا سیدعبدالله مدرس کابل اتمام پذیرفت.
بیرونی 4381
به اهتمام ملا محمدی مخدوم در مطبع کاگان بخارای شریف طبع پذیرفت.
120 صفحه؛ اندازه 24 ×15، از 2 تا 97 غزلیات؛ از 97 تا 120 رباعیات.
در صفحة120: سنة 1326ق.
بیرونی 4328
در بخارای شریف در چاپخانة کاگان.
368 صفحه؛ اندازه: 27× 18، از 2 تا 357 غزلیات؛ از 358 تا 368 رباعیات.
در صفحة 368: سنة 1327ق. بیدالحقیر میرزا داود خواجه.
بیرونی 4380، 10577
در مطبع کاگان دارالسلطنه فاخرة بخارای شریف مطبوع گردید.
120 صفحه؛ اندازه: 22×13، از 2 تا 98 غزلیات؛ از 98 تا 120 رباعیات.
در صفحة 120: الحمدالله تمام شد نسخة شریف به کلک احقرالعباد عبدالمؤمن شاه دروازی، سنة 1328ق.
بیرونی 4329
در بلدة فاخرة بخارای شریف در مطبع لوین طبع گردید. سنة 1330ق.
160 صفحه؛ اندازه 27× 16، قصائد فیوض در حاشیة کتاب نوشته شده است.
بیرونی 4379، 18636
در مطبع بخارا مطبوع گردید (سال چاپ معلوم نیست).
120 صفحه؛ اندازه: 22× 14، از 2 تا 111 غزلیات؛ از 111 تا 120 رباعیات.
در صحفة 120: الراقم عبدالمنان حاجیبنعبدالوهاب المرحوم.
بیرونی 4364، حمید سلیمان 5424،
به اهتمام حاجی عبدالرؤف‌بن‌عبد النبی در شهر تاشکند در مطبع پورصوف.
168 صفحه؛ اندازه: 24× 14، از 2 تا 145 غزلیات؛ از 145 تا 168 رباعیات.
در صحفة 168: العبدالمذنب محمد شاهمراد.
بیرونی 4339، 12520، 20750
به اهتمام حاجی عبدالرؤف‌بن‌عبدالنبی شهر تاشکند، پورصوف‌‌نینک باصمه‌خانه‌سیده.
168 صفحه؛ اندازه: 28× 18.
تفاوت اين چاپ از شمارة قبل در این است که اندازه‌اش بزرگ‌تر و در حاشیة کتاب نیز اشعار بیدل نوشته شده است.
بیروی 4365
به اهتمام حاجی عبدالرؤف در شهر تاشکند در مطبعة غلامیه.
120 صفحه؛ اندازه: 24× 14، از 2 تا 104 غزلیات؛ از 104 تا 119 رباعیات.
در صفحة 120: الراقم شاه اسلام الشاشی، سنة 1326ق.
بیرونی 4341، 20735، حمید سلیمان 798
در شهر تاشکند در مطبع پورصوف به اهتمام حاجی عبدالروف طبع گردید.
128 صفحه؛ اندازه: 28× 18، از 2 تا 120 غزلیات؛ از 121 تا 128 رباعیات.
در صحفة 128: سنة 1330ق.
بیرونی 4340، 10903
به اهتمام حاجی عبدالرؤف‌بن‌عبدالنبی در شهر تاشکند در مطبع غلامی (سال چاپ معلوم نیست).
128 صفحه؛ اندازه: 26× 17، از 2 تا 123 غزلیات؛ از 123 تا 128 رباعیات.
بیرونی 10575، 10908، حمید سلیمان 3756
به اهتمام شرکت خیریه جدیده در بلدة تاشکند طبع شد.
168 صفحه؛ اندازه: 24× 13، از 2 تا 157 غزلیات؛ از 158 تا 168 رباعیات.
بیرونی 4330، 9054، حمید سلیمان 1533
به اهتمام شرکت جدیده در تاشکند به حلیة طبع آراسته شد.
192 صفحه؛ اندازه: 27× 18، از 2 تا 181 غزلیات؛ از 182 تا 192 رباعیات.
در صحفة 192: سنة 1319ق.
بیرونی 4327، 14501، حمید سلیمان 3757
در بلدة تاشکند به اهتمام شرکت خیریة جدیده در چاپخانة پادشاهی لباس طبع در برکشید.
192 صفحه؛ اندازه: 28× 18، از 2 تا 181 غزلیات؛ از 182 تا 192 رباعیات.
در صفحة 192: سنة 1321ق اثر کلک نجم‌الدین خواجه الخوقندی.
بیرونی 18567
به اهتمام شرکت جدیده در تاشکند طبع شد.
192 صفحه؛ اندازه: 23× 16، از 2 تا 181 غزلیات؛ از 182 تا 192 رباعیات.
در صفحة 192: سنة 1314ق.
بیرونی 4354
به اهتمام ملا فاضل آخوند خوقندی ابن ملا عبدالله آخوند با اجازت معارف نظارت جلیلة پتیربورخ در سنة 1315ق مطابق سنة 1893م. در شهر تاشکند در مطبع لاختین به طبع مزین گردید.
162 صفحه؛ اندازه: 25× 15، رباعیات در حواشی صفحات 162-158.
در صفحة162: تمام شد غزلیات میرزا عبدالقادر بیدل با همراهی رباعیات در حاشیه در بیست و دوم شهر شوال در سنة 1315 هجری مطابق بیست و ششم افریل [آوريل] در سنة 1893 عیسوی در روز دوشنبه.
بیرونی 4333، 10904، 11916، حمید سلیمان 3897
به اهتمام خیرالحاج ملا عبدالملک حاجی ولد عبدالنبی در شهر تاشکند در مطبع فتوخوف.
228 صفحه؛ اندازه: 28× 18، از 2 تا 226 غزلیات (411 غزل)؛ 227-228 رباعیات.
در صفحة 228: سنة 1313ق.
بیرونی 4344
به اهتمام اصغرخواجه ابن سعادت‌خواجه ایشان در ولایت تاشکند در مطبع بریدینباخ طبع شد.
192 صفحه؛ اندازه: 26× 17، از 2 تا 181 غزلیات؛ از 182 تا 192 رباعیات.
در صفحة 192: سنة 1314ق.
بیرونی 4345، حمید سلیمان 6572
به اهتمام ملا اکملخان ابن ملا اسلام‌خان مرحوم مطبوع گردید. در شهر تاشکند در مطبعه ایلیین.
168 صفحه؛ اندازه: 24× 14، از 2 تا 157 غزلیات؛ از 158 تا 168 رباعیات.
بیرونی 4346، حمید سلیمان 5371
به اهتمام سید اکبرخواجه‌بن‌سیدعمر قاری در شهر تاشکند در چاپخانة ایلیین طبع شد.
156 صفحه؛ اندازه: 24× 14، از 2 تا 145 غزلیات؛ از 145 تا 156 رباعیات.
در صفحة 156: سنة 1323ق کتبه‌المذنب شاه اسلام.
بیرونی 4356
به فرمایش ملا سید احمدخواجه سلیمان خواجه‌اوغلی در ولایت تاشکند در چاپخانة غلامی طبع شد.
120 صفحه؛ اندازه: 24× 14، از 2 تا 97 غزلیات؛ از 97 تا 120 رباعیات.
در صفحة120: به قلم ملا آرتوق.
بیرونی 15735، حمید سلیمان 3234
به اهتمام ملا محمد زفربیک محمداوغلی در سنة 1326ق در شهر تاشکند در مطبع پورصوف طبع شد.
120 صفحه؛ اندازه: 23× 14، از 2 تا 98 غزلیات؛ از 98 تا 120 رباعیات.
در صفحة 120: سنة 1326ق.
بیرونی 4352، 10906
به سعی و اهتمام و خراجات زبدة تجار ملا میرزا احمدبنمیرزا کریم حاجب مرحوم تاشکندی در سنة 1331ق در ولایت تاشکند در مطبع آزیا به زیور طبع آراسته شد.
120 صفحه؛ اندازه: 23× 13، از 2 تا 97 غزلیات؛ از 97 تا 120 رباعیات.
در صفحة 120: سنة 1331ق کتبه الفقیر کمترین خوشنویسان ملا عبدالغفور ملقب به اوتب‌‌بن‌رسول محمد شاشی.
بیرونی 10905، حمید سلیمان 5406
به فرمایش عمدهالتجار کتب، ملا میرزا احمدبنمیرزا کریم مرحوم، در مطبع نامی گرامی طبع شد.
96 صفحه؛ اندازه: 22× 13، از 2 تا 73 غزلیات؛ از 73 تا 96 رباعیات.
در صفحة 96: سنة 1333ق.
بیرونی 4342
به اهتمام میرزا احمدبنمیرزا کریم در شهر تاشکند.
108 صفحه؛ اندازه: 27× 17، از 2 تا 108 غزلیات؛ در حواشی صفحات 102-108 قصائد فیوض.
در صفحة 108: سنة 1333هجری 1915 عیسوی.
بیرونی 4348
به اهتمام ملاغلام رسولخواجهبنمحمد رسول‌خواجه در تاشکند در مطبع بریدینباخ مطبوع گردید.
نوشتة روسی: در سال 1893م از سانسور واقع در سن‌پترزبورگ اجازة چاپ گرفته شده است.
192 صفحه؛ اندازه: 23× 14، از 2 تا 181 غزلیات؛ از 182 تا 192 رباعیات.
بیرونی 4347
به اهتمام ملا غلام رسولخواجهبنمحمد رسول خواجه در شهر تاشکند در مطبع برایدینباح طبع شد.
نوشتة به زبان روسی: در سال 1896م از سانسور واقع در سن‌پترزبورگ اجازة چاپ گرفته شده است.
192 صفحه؛ اندازه: 25× 15، از 2 تا 181 غزلیات؛ از 182 تا 192 رباعیات.
بیرونی 4331، 15033، 15459، حمید سلیمان 1053
به اهتمام غلام‌رسول خواجه‌بن‌محمدرسول‌خواجه در ولایت تاشکند در چاپخانة پورصوف طبع شد.
127 صفحه؛ اندازه: 28×17، از 2 تا 121 غزلیات؛ از 121 تا 128 رباعیات.
در صفحة 128: تمت الکتاب بعون الملک الوهاب سنة 1325ق محمد شاهمراد العبدالمذنب.
بیرونی 4349، 4350 ، حمید سلیمان 4200
به اهتمام قاضی ولایت تاشکند، غلام رسولخواجهبنمحمد رسول‌خواجه در تاشکند چاپ شد.
147 صفحه؛ اندازه: 24× 14، از 2 تا 137 غزلیات؛ از 137 تا 147 رباعیات.
در حواشی صفحات 2-8 شرح حال حکیم عمر خیام و در حواشی صفحات 137-139 رباعیات حکیم عمرخیام ديده مي‌شود.
بیرونی 4334، 14860
به سعی و اهتمام و خراجات زبدة تجار ملاتیمور خواجهبنحاجی محمد خواجة خجندی در ولایت تاشکند در مطبع غلامی طبع شد.
144 صفحه؛ اندازه 28× 18، از 2 تا 144 غزلیات؛
در حواشی صفحات 142-144 قصائد فیوض.
صفحة 144: سنة 1333 هجری 1915م.
بیرونی 4353
به فرمایش ملا تیمور خواجهبنحاجی محمد خواجة خجندی در ولایت تاشکند در چاپخانة غلامی به حلیة طبع رسید.
120 صفحه؛ اندازه: 24× 14، از 2 تا 97 غزلیات؛ از 97 تا 120 رباعیات. (بي‌تا)
بیرونی 4351، 14970 ، حمید سلیمان 6846
به حسب فرمایش ملا غلامحسن مخدوم در بلدة تاشکند در مطبع غلامی طبع گردید.
119 صفحه؛ اندازه 24× 14، از 2 تا 104 غزلیات؛ از 104 تا 119 رباعیات.
در صفحة 119: سنة 1327ق. المنشی شاه اسلام
بیرونی 4343
در بلدة تاشکند به اهتمام یعقوب‌خواجة صحاف ابن پادشاه خواجة صحاف در چاپخانة ایلیین طبع شد.
192 صفحه؛ اندازه 26× 17، از 2 تا 181 غزلیات؛ از 182 تا 192 رباعیات.
در صفحة 192: سنة 1318ق.
38 دیوان بیدل.
بیرونی 4338، 12797، حمید سلیمان 3124
به اهتمام یعقوب‌خواجه ایشان در سنة 1324ق در تاشکند در مطبع پورصوف طبع شد.
136 صفحه؛ اندازه: 28× 18، از 2 تا 121 غزلیات؛ از 122 تا 136 رباعیات.
در صفحة 136: کاتب ملا شاه‌اسلام شاشی.
بیرونی 4355، 15747، حمید سلیمان 757
به اهتمام ملا محمدناصح مخدوم‌بن‌ملا علی داملا در ولایت تاشکند در چاپخانة غلامی به حلیة طبع مقبول جهان شد.
120 صفحه؛ اندازه: 22× 13، از 2 تا 97 غزلیات؛ از 97 تا 120 رباعیات.
در صفحة 120: سنة 1333ق به قلم خاکسار کُتّّاب، یوسف تاشکندی نوقلمی جلّابی.
بیرونی 4332، 11972، 12518، 12597، 13778، 15458، 18975، حمید سلیمان 304
به سعی و اهتمام و خراجات زبدة تجار ملا عبدالقادربای و ملا عبدالعظیم‌بای ابنین قاری عبدالرحیم‌بای تاشکندی در ولایت تاشکند در مطبع پورصوف طبع شد.
160 صفحه؛ اندازه: 26× 17، از 2 تا 160 غزلیات؛ در حواشی صفحات 152-157 قصاید فیوض.
در صفحة 160: الفقیرالمذنب محمد شاهمراد، 1330ق.
بیرونی 4357، 15746، حمید سلیمان 4697
به اهتمام راقم و به خراجات ملاعبدالقادربای و ملا عبدالعظیم‌بای ابنین قاری عبدالرحیم‌بای تاشکندی در بلدة تاشکند در چاپخانة پورصوف طبع شد. سنة 1332ق.
192 صفحه؛ اندازه: 22× 13، از 2 تا 181 غزلیات؛ از 182 تا 192 رباعیات.
در صفحة 192: العبدالمذنب محمد شاهمراد.
بیروني 4337، حمید سلیمان 6676
این نسخة منتخبة دیوان میرزا عبدالقادر بیدل مع نکات درحاشیه به اهتمام رحیم خواجه ایشان ابن علی خواجه ایشان با اجازت معارف نظارت جلیلة دارالسلطنة پیتیربُرخ در سنة 1309 هجری در 1892 عیسوی در شهر تاشکند در مطبع لاختین طبع شد.
216 صفحه؛ اندازه: 28× 18، از 2 تا 210 غزلیات؛ از 210 تا 216 رباعیات؛ در حاشیة صفحات 212- 216 نكات.
بیرونی 4358، 9405، 14342، حمید سلیمان 475
در ولایت تاشکد در مطبع لاختین طبع گردید.
227 صفحه؛ اندازه: 23× 13، از 2 تا 217 غزلیات؛ از 217 تا 227 رباعیات.
صفحة 227: سنة 1311ق20 محرم من ید فقیر شاهمراد (نام ناشر معلوم نیست).
بیرونی 10576، حمید سلیمان 6487
به اهتمام راقم در بلدة تاشکند در مطبع برایدینباخ لباس‌الطباع در برکشید.
192 صفحه؛ اندازه: 22× 12، از 2 تا 181 غزلیات؛ از 182 تا 192 رباعیات.
در صفحة 192: سنة 1316ق.
بیرونی 4361، 4363، حمید سلیمان 5954
در 3 نوامبر سال 1900 عیسوی از سانسور واقع در سن‌پترزبورگ برای چاپ اجازه گرفته شد. چاپخانة ایلیین در تاشکند.
144 صفحه؛ اندازه: 23× 14، از 2 تا 132 غزلیات؛ از 132 تا 144 رباعیات.
در صفحة 144: الراجی شاه‌اسلام.
بیرونی 4362
در ولایت تاشکند در چاپخانة پورصوف به زیور طبع آراسته گردید.
168 صفحه؛ اندازه: 24× 14، از 2 تا 157 غزلیات؛ از 158 تا 168 رباعیات.
در صفحة 168: سنة 1319ق.
بیرونی 4336، حمید سلیمان 4961
در تاشکند در مطبع پورصوف سنة 1321ق. 144 صفحه؛ اندازه: 38×18، از 2 تا 130 غزلیات؛ از 130 تا 144 رباعیات.
در صفحة 144: العبدالمذنب محمد شاهمراد.
بیرونی 4360، 9999، 16138، حمید سلمیان 5419
در ولایت تاشکند در مطبع غلامیه طبع شد. 118 صفحه؛ اندازه: 23× 13، از 2 تا 104 غزلیات؛ از 104 تا 118 رباعیات.
صفحة 118: سنة 1328ق من ید فقیر ملا اوتب شاشی.
بیرونی 4359، 14322
در ولایت تاشکند در مطبع غلامی طبع گردید.
120 صفحه؛ اندازه: 24× 14، از 2 تا 97 غزلیات؛ از 97 تا 120 رباعیات.
در صفحة120: به قلم ملا عبدالغفور ملقب به ملا اوتب رسول‌محمد اوغلی تاشکندی، سنة 1330ق.
بیرونی 4335
در تاشکند در مطبع غلامی چاپ شد.
120 صفحه؛ اندازه: 28× 18، از 2 تا 114 غزلیات؛ از 115 تا 120 رباعيات، در حواشی صفحات 120-122 قصاید فیوض.
حمید سلیمان 530
به اهتمام ملا ظهورالدین مخدوم‌بن‌ملا موسی قاری در ولایت تاشکند در چاپخانة غلامی طبع شد.
120 صفحه؛ 22 × 13، از 2 تا 97 غزلیات؛ از 97 تا 120 رباعیات.
در صفحة120: سنة 1333ق.
حمید سلیمان 3487
به فرمایش ملا زفر‌بن‌شکور محمد تاشکندی در ولایت تاشکند در چاپخانة غلامی طبع شد.
96 صفحه؛ اندازه: 23× 13، از 2 تا 73 غزلیات؛ از 73 تا 96 رباعیات.
در صفحة 96: کاتب میرعلی.
حمید سلیمان 3936
در مطبعة ایليین در شهر تاشکند.
144 صفحه؛ اندازه: 21×12، از 2 تا 137 غزلیات؛ از 137 تا 144 رباعیات.
در صفحة 144: العبدالمذنب محمد شاهمراد، سنة 1319ق.
حمید سلیمان، 6252
به اهتمام حاجی عبدالرؤف‌بن‌عبدالنبی در تاشکند در مطبعة غلامی طبع شد.
96 صفحه؛ اندازه: 22×12، از 2 تا 76 غزلیات؛ از 76 تا 92 رباعیات.
در صفحة 96: سنة 1335ق.
فهرست منابع
