پروفسور افتخار عارف دبیر پیشین سازمان فرهنگی اکو در ایران، در مقاله ای به تحقیق و آسیب شناسی فراموشی زبان فارسی در شبه قاره و بویژه بیدل پژوهی  پرداخته است. این مقاله در کنگره ی بین المللی عرس بیدل ارایه شد.

 

بیدل فراموشی در شبه قارہ – یک گناہِ ادبی

(افتخار حسین عارف)

 

صد قطرہ و موج محوِ طوفان گردد
کزدریا گوھری نمایان گردد
فطرت عمری کند تگ و تاز ھوس
تا نقش ادب بندد و انسان گردد

تو کریم مطلق و من گدا
چہ کنی جز این کہ بخوانیم
در دیگرم بنما کہ من
بہ کجا روم چو برانیم

سید احمد شھید این اشعار را در دعا می خواند۔

در ابتدا تشکر می کنم از دوستِ عزیز و قدیمی و شاعرِ معاصرِ صاحبِ سبک فارسی سعیدی کیاسری کہ روح و روانِ بنیادِ بیدل است و برای من در چنان ھمایشی فرصتِ شرکت فراھم کردہ است کہ در آن بیدل شناسان از تمام نقاط جھان حضور دارند۔۔۔۔ مانندِ استاذالاساتذہ جنابِ شریف الحسن قاسمی، جنابِ عارف نوشاھی، جنابِ سلیم مظھر، جنابِ اخلاق امین، فائزہ مرزا۔۔۔

برگزاری این کنفرانس با حمایت و پشتیبانی آیت العظمی (گرامی قدر) رھبر معظم، مرجع عالی قدر سید علی خامنہ ای نہ تنھا راہ ھای جدیدِ بیدل شناسی را می گشاید بلکہ در استوار ساختنِ روایتِ رو بہ زوال نھادۂ زبان و ادبیاتِ فارسی در شبہ قارۂ ھند و پاکستان کمک شایانی خواھد کرد۔

ولی دکنی پس از چند سالِ درگذشتِ اورنگزیب عالمگیر، در دورۂ محمد شاہ، شھرِ دھلی را با حضور خود رونق می بخشد و زبان و ادبیاتِ اردو بہ طورِ حیرت آوری پیشرفت می کند۔ ولی، میر، سودا و درد روایت شکوھمندِ شعرِ اردو را بہ پا می دارند و در نتیجہ رواجِ فارسی رو بہ کاستی می نھد ولی مصادف با این اوضاع شاعرِ والا مرتبہ، بیدل، در آسمانِ شعر جلوہ می کند۔

حضرت جمیل جالبی در تاریخِ خود، از بیاضِ مولانا غلام کبریا خان، چند تا بیت از تنھا غزل اردوی بیدل نقل می کند:

 

مت پوچھ دل کی باتیں وہ دل کہاں ہے ہم میں​

اُس تخم بے نشاں کا حاصل کہاں ہے ہم میں

 

(از حکایتھای دل مپرس دیگر آن دل کجاست در ما/حاصلِ آن تخمِ بی نشان کجاست در ما)​

 

موجوں کی زد میں آئی جب کشتیِ تعیّن​

بحرِ فنا پکارا ساحل کہاں ہے ہم میں

 

(درگیرِ موجھا شد چون کشتی تعین/ بحرِ فنا صدا زد ساحل کجاست در ما)
​

خارج نے کی ہے پیدا تمثال آئینے میں​

جو ہم سے ہے نمایاں داخل کہاں ہے ہم میں

 

(موجوداتِ خارج در آینہ تمثال ایجاد کردہ است/ آنچہ از ما جلوہ گر است، داخل کجاست در ما)

​

 

سوزِ نہاں میں کب کا وہ خاک ہو چکا ہے​

اب دل کو ڈھونڈتے ہو وہ دل کہاں ہے ہم میں

 

(از دیر زمانی در سوزِ نھان خاک گردیدہ است/ اکنون جویای دل شدی، آن دل کجاست در ما)​

 

جب دل کے آستاں پر عشق آن کر پکارا​

پردے سے یار بولا بیدلؔ کہاں ہے ہم میں

 

(وقتی عشق بہ آستانِ دل فرارسیدہ صدا زد/ یار از پشتِ پردہ گویا شد: بیدل کجاست در ما)​

 

این نکتہ را باید خوشبختی فارسی شمرد کہ ھمۂ توانائی خلاق بیدل بہ زبانِ فارسی ابراز شد۔ ھمۂ آثارِ شعری او کہ شامل غزلھا، مثنویات، رباعیات، رقعات و مکتوبات می باشد، بہ زبان فارسی است۔

تاریخِ زبان و ادبیاتِ فارسی در شبہ قارہ قرنھا را در بر می گیرد۔ ھم شاگردانی مثل ما کہ با نگاہ گذران مطالعہ می کنند، بہ آسانی پی بہ این نکتہ می برند کہ چگونہ روایتِ شعر فارسی شبہ قارہ از فردوسی، سعدی، حافط، رومی، خیام و جامی متمایز است و چگونہ مسعود سعد سلمان، خسرو، عرفی، نظیری، طالب، کلیم، غنی، ناصر علی، بیدل، غالب و اقبال باوجودِ استفادہ از جریانِ اساسی شعر فارسی بہ روایتِ فرھنگی خویش وابستگی داشتند و از ریشہ ھای تمدنی خود شکوفا می کردند۔

وارث کرمانی در کتابی بہ نامِ “رویا ھای گمشدہ” نکتۂ ارزشمندی را بیان می دارد:

“سبکِ ھندی بہ اندازۂ ایرادھای شدیدی کہ بہ آن وارد شدہ، بزرگ است۔ اول اینکہ این سبکِ شعری، بہ ویژہ غزلِ آن دارای ویژگی ھای خاصی است کہ شاعرانِ منطقہ ھای مختلفِ ھند (و پاکستان) امروزی را با وجود جایگزینی اردو بہ جای فارسی تحتِ تأثیر قرار می دھد۔ دوم اینکہ سبکِ ھندی عمقِ تازۂ روانشناسانہ و فیلسوفانہ را بہ غزلِ فارسی بخشید۔”

ناتالیا پراگارینا، دانشمندِ روسیہ، ھم بہ این روایت تازہ ای از غزلِ فارسی مھرِ تایید زدہ است۔ دوستِ عزیز، پروفسور گوپی چند نارنگ، در کتابِ فوق العادۂ خود دربارۂ غالب بہ نامِ “غالب، معنی آفرینی، جدلیاتی وضع شونیتا و شعریات” در خصوصِ بیدل و غالب چنان اظھار نظر می کند:

“ھیچ شاعری بہ پایۂ سرمایہ ای از غزلیات کہ بیدل آن را بر جا گذاشتہ، نمی تواند برسد۔ فقط ابیاتِ غزلیاتِ وی بہ تعدادِ شصت ھزار می رسد و کلِ  ابیاتش کہ مثنویات ھم شامل آن است بیش از یک میلیون و ھشت ھزار می باشد۔ و آنچہ بہ نثر نوشتہ، غیر از این است۔ اھل نظر او را ابوالمعانی می گویند۔”

دربارۂ بیدل، نسبت بہ فردوسی، حافظ، سعدی، خسرو، غالب و اقبال، کم تر نوشتہ شد ولی با این وجود آنچہ نوشتہ شد، از لحاظِ کیفیت و ارزندگی دارای سطح والایی بود۔ از کسانی کہ در قرنِ گذشتہ بہ تألیف آثاری در حوزۂ بیدل شناسی پرداختند دکتر سلمان ندوی، عبدالغنی، عباداللہ اختر، مولانا غلام رسول مھر، حمید احمد خان، سید عبداللہ، حسن مثنی ندوی، ابواللیث صدیقی، جمیل جالبی، دکتر تحسین فراقی، پیر نصیرالدین نصیر، دکتر شریف الحسن قاسمی، گوپی چند نارنگ، شمس الرحمن فاروقی، نثار احمد فاروقی، عطا حسین کاکوروی، صدرالدین عینی، استاد خلیل اللہ خلیلی، صلاح الدین سلجوقی، اسداللہ حبیب، شفیعی کدکنی، حسن حسینی و کاظم کاظمی بہ طورِ خاصی شایستۂ ذکر ھستند۔

دکتر سید عبداللہ در بیانِ فردیتِ بیدل و با اشارہ بہ تمثال آفرینی، تمکین (؟) اظھارِ نظر، شکوھمندی تخیل، ندرت استعارہ، پیچیدگی بیان و روشِ برملا ساختن حقائق در شعر بیدل چنان می نویسد:

“کمالات معنوی بیدل ھنوز ھم کاملا تحلیل و بررسی نشدہ است۔ رویدادِ افکار او را نیز ھنوز جمع آوری نکردہ اند۔ نہ تحلیلِ ھنری از سبکِ شگرف و شکوھمند او تاکنون انجام شدہ است و نہ سرگزشتِ پیش زمینۂ فرھنگی او نگارش یافتہ است۔ تا حالا از ھیچ اضطرابی کہ در جریانِ تاریخی تمدنِ اسلامی در کار بود و در پیش زمینۂ شعرِ بیدل پنھان است، سراغی نگرفتہ اند۔”

از بندرا بن راس خوشگو تا حسن حسینی بسیار نوشتہ شد ولی روزگارِ جدید در انتظارِ بیدل شناسانِ جدید است۔ مؤلف “آبِ حیات”، محمد حسین، می نویسد:

شعرش فقط از استعارہ عبارت است و خیالش فقط بہ رنگِ تصوف است۔ مضامین را با چنان لطافتی می بندد کہ استنباط معنی از آن دقت بیشتری می خواھد۔”

ولی چنانکہ دو تا شاعر خلاق و والا مرتبۂ فارسی و اردو، غالب و اقبال، از بزرگی و فضیلتِ ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل یاد کردند، نظیرِ آن در تاریخ ادبیات کمتر یافتہ می شود:

 

آھنگِ اسد میں نہیں جز نغمۂ بیدل
(آھنگِ اسد بہ جز نغمۂ بیدل چیزی ندارد)

عالم ھمہ افسانۂ ما دارد و ما ھیچ

طرزِ بیدل میں ریختہ کہنا

اسد اللہ خان، قیامت ہے
(ای اسدللہ خان ! ریختہ گویی بہ سبکِ بیدل قیامتی است)

 

گر ملے حضرتِ بیدل کا خطِ لوحِ مزار
اسد آئینہ پروازِ معانی مانگے

(ای اسد! اگر خطِ کتیبۂ مزارِ حضرتِ بیدل میسر شود،  آینہ طلبگارِ پروازِ معانی می شود)

 

چندین مطالبی است کہ غالب با اندک تغییراتی بہ قالبِ نظم درآوردہ و چندین اشعاری است کہ از خیالِ بیدل وام گرفتہ شدہ است۔ درموردِ استفادۂ غالب از بیدل اینقدر سخن گفتہ و نوشتہ اند کہ دیگر این موضوع در زمرۂ کلیشہ قرار می گیرد:

بیدل:

در جستجوی ما نکشی زحمتِ سراغ
جایی رسیدہ ایم کہ عنقا نمی رسد

 

 

غالب:

آگہی دل دام شندیدن جس قدر چاہے بچھائے
مدعا عنقا ہے اپنے عالمِ تقریر کا
(آگھی دل بہ ھر اندازہ ای کہ دامِ شنیدن پھن کند/ مدعا عنقای عالمِ بیانِ من است)

 

بیدل:

خلقی بہ عدم دودِ دل و داغِ جگر بود
خاک ھمہ صرفِ گل و سنبل شدہ باشد

 

غالب:

سب کہاں کچھ لالہ و گل میں نمایاں ہو گئیں
خاک میں کیا صورتیں ہوں گی کہ پنہاں ہو گئیں

(فقط چند تا از جملہ در لالہ و گل جلوہ گر شدند/ در خاک چہ صورتھایی بودہ کہ پنھان شدند)

 

 

بیدل:

از بس قماشِ دامنِ دلدار نازک است
دستم اگر بہ کار رود کار نازک است

غالب:

 

اس نزاکت کا بھلا ہو وہ بھلے ہیں تو کیا
ہاتھ آئیں تو انہیں ہاتھ لگائے نہ لگے

(؟؟)

غالب در پایان کار از بیدل گریزان بہ نظر می رسد ولی تأثیر بیدل در شعرش بہ ھیچ وجہ پنھان نمی گردد۔ شعرِ غالب در دورۂ ابتدایی دارای نحوِ پیچیدہ ای، الفاظِ سنگین و ترکیباتِ ابھام آمیز بود و آن را نتیجۂ تأثیر بیدل تلقی کردند۔ چنین برداشتی از شعرِ غالب بہ شاعری بزرگ چون بیدل، کہ پیچیدگی در شعرش بہ لایہ ھای معنی و مضمون آفرینی وابستہ می باشد، بی انصافی است۔ نکتۂ جالب دیگری اینست کہ غالب از ھمان آغاز کار شعرای بزرگِ اردو مثلِ میر، درد، سودا، ناسخ و میر حسن وغیرہ را موردِ استفادہ قرار نمی دھد و فارسی گویانِ شبہ قارہ را ھم مسلم نمی داند، ولی بہ کمالِ ھنرِ بیدل سرِ تسلیم فرود می آرد۔

نمونہ ھای استفادۂ موفق و غیرموفق از اصطلاحات و تراکیب و موضوعات بیدل در شعرِ فارسی و اردو بہ آسانی یافتہ می شود۔ بہ قولِ احمد خان: “جوھر، عرض، تأمل، پرافشان، بیضۂ طاووس، بال تپیدن، کاغذِ آتش زدہ، دامِ خیال، غبارِ شیشہ، ساعتِ یک الف کم، یک الف بینش وغیرہ۔”

اقبال لاھوری با بیشتر جنبہ ھای فلسفۂ حیاتِ بیدل موافقت دارد۔ بہ عنوانِ مثالِ افکارِ ھر دو شاعر دربارۂ روشِ راھبانۂ تصوف کہ مخالفِ حرکت و پویایی است بہ ھم بسیار نزدیک است۔

روشی از تصوف کہ بیدل از آن نکوھش می کند، اقبال ھم آن را بہ ایراد می گیرد:

 

در مزاجِ خلق بی کاری ھوس پی پرورد
غافلان نامِ فضولی را تصوف کردہ اند

تا نگردند خاک جادۂ شرع
گر ھمہ منزل اند گمراہ اند

 

بہ قولِ عبدالقادر گیلانی تصوفی کہ منکرِ فرعی ترین امرِ شریعت باشد، زندیق را کہ می تواند بہ وجود بیارد، ولی نہ صدیق را نمی تواند۔

 

انسان کہ فلک ھا سرافکندۂ اوست
در حیرت او گم است و آنندۂ اوست
دارد خاصتی کہ در خارج و ذھن
ھر چیز کہ افریدہ شد بندۂ اوست

 

ملک الشعرا بھار درست گفتہ بود:

بی دلی گر رفت اقبالی رسید
بیدلان را نوبتِ خالی رسید

 

بعد از غالب، اقبال دومین شاعرِ بزرگِ شبہ قارہ است کہ آشکارا از بزرگی بیدل اعتراف کردہ است۔ شاعری کہ از انوارِ آستانۂ رومی کسبِ نور می کند در اظھارِ قدردانی بیدل چنان گویا می شود:

تعلیمِ پیرِ فلسفۂ مغربی ہے یہ
ناداں ہیں جن کو ہستی غالب کی ہو تلاش

(این آموزشِ پیرِ فلسفۂ غربی است/ کسانی کہ بہ سراغِ ھستی غالب سرگردانند، نادان ھستند)

پیکر اگر نظر میں نہ ہو آشنا تو کیا
ہو شیخ بھی مثالِ برہمن صنم تراش

(قالب اگر در نظر ناآشنا باشد باکی نیست/ کہ شیخ ھم مانندِ برھمن بت تراش باشد)

محسوس پر بنا علومِ جدید کی
اس دور میں ہے شیشہ عقائد کا پاش پاش

(اساسِ دانش ھای جدید بر حواسِ ظاھر است/ شیشۂ عقائد در این عصر ریز ریز شدہ است)

مذہب ہے جس کا نام وہ ہے اک جنون خام
ہے جس سے آدمی کے تخیل کو انتعاش

(آنچہ نامش مذھب است جنونِ خامی است/ تخیل انسان از آن لغزش می خورد/ بھبود می یابد ؟ )

کہتا مگر ہے فلسفۂ زندگی کچھ اور
مجھ پر کیا ہے مرشدِ کامل نے راز فاش

(ولی او می گوید کہ فلسفۂ زندگی چیزِ دیگری است/ مرشدِ کامل این راز را بر من افشا کردہ است)

 

و مرشدِ کامل، بیدل، می فرماید:

با ھر کمال اندکی آشفتگی خوش است
ھرچند عقل کل شدہ ای بی جنون مباش

اقبال در “شذراتِ فکرِ اقبال” (Stray Reflections) می نویسد:

“اعتراف می کنم کہ من از ھیگل، گوتہ، میرزا غالب، بیدل و وردز ورت استفادۂ فراوان کردہ ام۔ ھیگل و گوتہ در کشفِ حقیقتِ درونی اشیاء راہ گشای من بودند۔ بیدل و غالب بہ من یاد دادند کہ باوجودِ جذب کردن ارزشھای شعرِ غربی چگونہ می توان روحِ ھویتِ شرقی را در عاطفہ و بیان زندہ نگاہ داشت۔

بہ قولِ تحسین فراقی در بین بیدل و اقبال نہ تنھا از نظرِ موضوعات شباھت ھایی وجود دارد بلکہ کاربردِ الفاظ و تراکیب ھم شبیہ بہ ھم است۔

“مطالعۂ بیدل با توجہ بہ فکرِ برگسون” کتابی است کہ در تفھیمِ فکرِ اقبال کمک می کند۔